مقدمه مترجم
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد الله رب العالمين و الصلوة و السلام على خير خلقه محمد و آله الطاهرين .
خداوند بزرگ منان را سپاسگزارم كه به عنايت خود وسايل انتشار سريع جلد اول و دوم جلوه تاريخ در شرح نهج البلاغه را بسيار زودتر از آنچه مى پنداشتم فراهم نمود و اميدوارم توفيق به پايان رساندن ترجمه جلدهاى ديگر را هم به اين بنده خود ارزانى فرمايد كه و ما بكم من نعمة فمن الله .
در اين مقدمه كوتاه تذكر چند نكته را كه در مقدمه جلد اول از ياد برده بودم براى خوانندگان گرامى لازم مى دانم و ما انسنية الا الشيطان ان اذكره و با توسل به آيه كريمه لا تواخذنى بما نسيت اميد عفو و اغماض دارم .
نخست آنكه برخى از منابع و مآخذ اصلى ابن ابى الحديد در مورد مسائل تاريخى و اجتماعى به همت اساتيد معاصر به صورتى بسيار منقح و با تعليقات و حواشى سودبخش چاپ و منتشر شده است كه از آن جمله است :
1. كتاب وقعة صفين ، نصر بن مزاحم منقرى (در سال گذشته به سال 212 هجرى قمرى )، به همت استاد عبدالسلام محمد هارون .
2. كتاب الغارات ، ابراهيم بن محمد ثقفى كوفى اصفهانى (در گذشته به سال 283 ه .ق ) كه دو چاپ بسيار خوب از آن به همت استاد فقيد سيد جلال الدين حسينى ارموى محدث و استاد فاضل سيد عبدالزهراء حسينى خطيب منتشر شده است .
3. كتاب الكامل ، ابوالعباس محمد بن يزيد مبرد (در گذشته به سال 286 ه .ق ) كه مكرر چاپ شده و چاپى كه مورد استفاده اين بنده بوده است به همت استاد محمد ابوالفضل ابراهيم منتشر شده است .
4. كتاب الاغانى ، ابوالفرج على بن حسين اصفهانى (در گذشته به سال 356 ه .ق ) كه چاپ دارالكتب آن مورد استفاده بوده است .
5. پاره اى از آثار شيخ مفيد و سيد مرتضى و قاضى عبدالجبار معتزلى و دواوين شاعران كه بر شمردن همه آنها در اين مختصر لازم نيست .
نكته دوم اين است كه مجموعه موارد استفاده ابن ابى الحديد از برخى كتابها كه نسخه اى از آن در دست نيست از شرح نهج البلاغه استخراج و به صورت كتاب مستقلى با حواشى و تعليقات چاپ شده است و از آن جمله است : كتاب السقيفه و فدك ، ابوبكر احمد بن عبدالعزيز جوهرى (در گذشته به سال 323 ه .ق ) به همت استاد دكتر محمد هادى امينى فرزند برومند علامه بزرگوار مرحوم امينى قدس سره .
نكته سوم اينكه ترجمه ها و گزينه هاى خوبى است كه از برخى از كتابهاى فوق فراهم آمده است ، نظير ترجمه پسنديده آقاى پرويز اتابكى از وقعه صفين و گزينه اى كه آقاى كريم زمانى جعفرى از همان كتاب انجام داده اند و ترجمه استاد حاج شيخ محمد باقر كمره يى از الغارات كه با حذف مكررات و اضافات انجام يافته است و ترجمه بلعمى از تاريخ طبرى كه به نام تاريخنامه طبرى با تحقيق و حواشى فاضلانه استاد محمد روشن منتشر شده است .
و اين بنده از حواشى و تعليقات سودمند محققان و مترجمان و كوشش تنظيم كنندگان فهرستهاى مفصل كتابهاى مذكور بهره فراوان برده ام و راهگشاى كار مختصرم در ترجمه مطالب تاريخى شرح نهج البلاغه بوده است . خداوند متعال كسانى از ايشان را كه در گذشته اند غريق رحمت واسعه خويش قرار دهد و به آنانى كه پهنه تحقيق به وجودشان آراسته است عمر طولانى همراه با توفيق و عزت كرامت فرمايد، بمنه و كرمه .
اين جلد كه جلد دوم از جلوه تاريخ در شرح نهج البلاغه و ترجمه مطالب تاريخى جلدهاى سوم و چهارم شرح نهج البلاغه چاپ استاد محمد ابوالفضل ابراهيم است از جهتى داراى اهميت ويژه يى است و آن شرح بسيار مفصل احوال اجتماعى و سياسى و نظامى فرقه خوارج و شرح حال سران ايشان است كه در كمتر كتابى اين چنين مرتب و مفصل آمده است .
اگر چه منبع و ماءخذ اصلى ابن ابى الحديد در اين مورد كتاب الكامل ، مبرد است كه به قول ابن ابى الحديد از شدت اهتمام به اين موضوع متهم به خارجى بودن است ولى ابن ابى الحديد تنها به الكامل قناعت نكرده است . و منابع ديگرى چون الاغانى ابوالفرج اصفهانى را هم مورد استفاده قرار داده است .
بررسى احوال خوارج كهخ از خطبه 57 تا خطبه 60 آمده و حدود 300 صفحه را شامل است ، بسيارى از نكات را درباره اين فرقه روشن مى سازد، مثلا نشان دهنده اين مطلب است كه خوارج به هر حال از امويان و مروانيان بهتر و پايبند به مبانى ظاهرى دين بوده اند. در همين حال نشان مى دهد كه بازيگران بزرگ نيمه دوم قرن اول و نيمه اول قرن دوم از تندروى اين گروه براى كوبيدن و از ميدان بيرون راندن رقيبان خود سوء استفاده مى كرده اند و آنان را ابزار كار خويش قرار مى داده اند. قرائنى به چشم مى خورد كه مروانيان در باطن آنان را بر ضد دشمنان خود يعنى ابن زبير و امثال او يارى مى داده اند؛ داعيان بنى عباس هم آنان را بر ضد مروانيان يارى مى رسانده اند. شورشهاى خوارج در سى ساله اول قرن دوم مورد توجه بنى عباس بوده است . گاهى كارگزاران اموى و مروانى كه نسبت به يكديگر تزوير مى ساخته و نيرنگ مى پرداخته اند از اين گروه براى كوبيدن يكديگر سوء استفاده ها برده اند و مقصودم از بيان اين مختصر جلب توجه خوانندگان گرامى به اين موضوع است و با مطالعه دقيق به نمونه هاى روشن دست خواهند يافت